KORENI VERE

Rastko Kostić

Veze slovenskog paganizma i starih vedskih verovanja u Indiji

Svetovid i Brama

Od svih indoevropskih naroda, Sloveni su oni koji danas zauzimaju najveću teritoriju na evroazijskom kontinentu. Takođe, Sloveni su najmnogoljudnija entolingvistička grupa u Evropi. Danas ih ima oko 300 miliona. Slovenski narodi se tradicionalno dele na istočnoslovenske (Rusi, Belorusi, Ukrajinci), zapadnoslovenske (Poljaci, Česi, Slovaci, Lužički Srbi, Kašubi) i južnoslovenske (Srbi, Hrvati, Bošnjaci, Slovenci, Makedonci, Bugari), a u današnjoj verskoj podeli na pravoslavne (Rusi, Ukrajinci, Belorusi, Srbi, Makedonci, Bugari), katolike (Poljaci, Česi, Slovaci, Hrvati, Slovenci) i muslimane (Bošnjaci). I pored ogromne teritorije koju nastanjuju i svoje brojnosti, o prethrišćanskoj istoriji i religiji Slovena ima najmanje objavljenih naučnih dela na engleskom jeziku, i o njoj se generalno najmanje zna.

levo: Brama / desno: Statua Svetovida

Prećutani paganizam

Iako postoje nezaobilazne i temeljne knjige o temi slovenskog paganizma, naročito ona francuskog istoričara religije Luja Ležea, La mythologie Slave (1904)  – nijedno od tih dela nije do sada prevedeno na srpski i engleski jezik. Iako je kao slovenska država Rusija i danas vojna supersila (s najvećim arsenalom nuklearnog oružja u svetu od oko 6800 atomskih bombi), Sloveni već vekovima predstavljaju i najsiromašnije stanovnike Evrope. Jedan od razloga zašto se toliko malo zna o prethrišćanskoj veri starih Slovena, čak u svim slovenskim zemljama, leži u činjenici da su sticajem istorijskih okolnosti svi slovenski narodi živeli skoro pola veka (1945- 1991), a neki i duže (od 1917), pod izrazito antireligioznom, ateističkom ideologijom komunizma. Ali sa padom istog, u poslednjih 30 godina izuzetno je poraslo interesovanje ne samo za hrišćanstvo i islam, već i za slovenski paganizam; ne samo naučno nego je došlo i do svojevrsne obnove stare vere među mnogim tzv. „neopaganskim“ grupama, u praktično svim slovenskim zemljama.
Mnogi mladi Sloveni, počeli su da se pitaju devedesetih godina prošloga veka, zbog čega se u školskom sistemu i u obrazovnim ustanovama slovenskih država nije učilo o staroj slovenskoj religiji, čime je nastala paradoksalna situacija da je većina đaka u njima naučila sve o bogovima Grka, Rimljana,Germana, Iraca... ali ne i o onima njihovih sopstvenih predaka. Iz ovih i drugih razloga, nastala su nova naučna dela o staroslovenskoj paganskoj veri, od kojih je Pad Arkone ili sumrak slovenskog paganizma prvi put na srpskom objavljeno u Beogradu 2009 (drugo prošireno izdanje 2016, a treće, na engleskom jeziku 2019), u kome je obrađeno gotovo sve o pomenutoj temi. Treće izdanje sadrži prvi put prevedene na engleski sve srednjovekovne hronike u kojima je opisana stara vera Slovena, onakva kakva je bila u periodu od VII veka, kada oni stupaju na istorijsku pozornicu, do XII veka, kada je slovenski paganizam konačno slomljen.
Od otkrića i prvih prevoda klasika stare indijske književnosti (Upanišada, Veda, Bhagavadgite) na jedan evropski jezik, početkom i sredinom XIX veka, pa u narednih stotinak godina, trajala je izvesna „trka“ u Evropi o tome ko je najbliži srodnik staroindijskoj rasi i kulturi. Zbog činjenice da su prvi obožavaoci Indije i njene kulture bili nemački filozofi i naučnici (Artur Šopenhauer, Jakob Grim, braća Šlegel), vladala je ideja koja se u naše vreme pokazala kao zabluda, o tzv. „indogermanskoj“ religiji i staroj civilizaciji, što je kulminiralo za vladavine nemačkih nacional-socijalista (1933-1945), koji su koristili indijske simbole i kao glavno državno obeležje. Međutim, savremena nauka (pre svih genetika, ali i lingvistika, arheologija, komparativna mitologija) daje iznenađujuće drugačiji sud o ovom fenomenu: praktično, pre se može govoriti o „indoslovenskoj religiji“ i kulturi.

Izvori o staroj veri

Koji dokumenti nepobitno govore o staroslovenskoj veri? Što se tiče istočnih Slovena, imamo glavno svedočanstvo, Nestorovu hroniku, i sporedna, Novgorodsku hroniku, Slovo o polku Igorovom i Ipatijski rukopis, koja opisuju veru u Kijevskoj Rusiji krajem X veka. Pominju se sledeći istočnoslovenski bogovi: Perun, Hors, Dažbog, Simargl, Veles, Stribog, boginja Mokoš, Svarog i dr. Primarno mesto je imao Perun, bog groma, kao vrhovni bog istočnih Slovena (čiji se pandan kod Litvanaca i Letonaca - najbližih srodnika Slovena u Evropi - zvao Perkunas; međutim, Perun je, kao i veliki broj drugih slovenskih bogova, etimološki u vezi sa vedskim bogom, u ovom slučaju Parđanom, od kojeg verovatno i potiče). Bogovi Hors i Simargl su tradicionalno u istoriji religije tumačeni kao pozajmice iz stare religije Irana. Hors bi tako bio slovenska varijanta Hursida, solarnog božanstva; Simargl je u tom slučaju iranski Simurg, božanski grifon. Ali, osim Peruna (slovenskog Parđane), još dva istočnoslovenska boga se neretko tumače kao božanstva indijskog porekla, na osnovu reči iz sanskrita. To su Svarog, čije ime dolazi iz sanskr. „svarga“, u značenju „nemirno, oblačno, mutno nebo“, i boginja Mokoš, čije ime najverovatnije potiče iz sanskritske reči „mokša“, u značenju „oslobođenje (iz večnog kruga reinkarnacija)“.
Mnogobrojniji su izvori o kultu zapadnih Slovena, koje su u srednjem veku njihovi susedi zvali Vendi i koji su nastanjivali prostor današnje istočne i severne Nemačke i jugoistočne Danske. Oni su od svih slovenskih naroda jedini nestali, odbijajući da prime hrišćanstvo do samog gorkog kraja, krajem XII veka. Time je zapadnoslovenski kultus premašio trajanje istočnoslovenskog, Kijevskog panteona, za čitava dva stoleća. Ime Vendi za Slovene je paronim od reči Hindi, Sindi i znači „oni koji su došli iz Indije, Indusi“.

Najvažniji istorijski izvori koji govore o istoriji, ratovima, privredi, moralu, kulturi, religiji i bogovima Venda jesu: franačka Fredegarova hronika iz VII veka, delo arapskog putopisca Al-Masudija Zlatne livade i rudnici dragulja s početka desetog, putopis jevrejsko-mavarsko-španskog putopisca Ibrahima ibn Jakuba i spis prvog nemačkog pisca Vidukinda, oba iz X veka, hronike Titmara i Adama Bremenskog iz XI, Žitija Otona Bamberškog Eba i Herborda, Slovenska hronika Helmolda, sveštenika iz Bozaua, i Dela Danaca, čuvenog danskog spisatelja Saksa Gramatika iz XII, delo Islanđanina Olafura Tordarsona Knytlinga saga, s početka XIII veka.

Staroslovenski panteon

Ko su bili bogovi Venda, slovenskog „trinaestog, izgubljenog plemena“? Najpoštovaniji, vrhovni bog zapadnih Slovena (najverovatnije i ostalih, naročito južnih) bio je Svetovid (u germanskim hronikama Svantevit, Zuantevit, Sventovit), čije se svetilište nalazilo na samom severu danas nemačkog ostrva Rujan (Rugen), u gradu-svetilištu Arkoni. Svetovidov osam metara visoki kip nalazio se u hramu u koji je mogao da uđe jedino njegov sveštenik. Čak ni on nije imao pravo da diše u prisustvu njegove statue. Svetovid je imao četiri glave, koje su gledale na sve četiri strane sveta. U nauci se uglavnom smatra da odatle potiče i njegovo ime: od reči videti i reči svet – „onaj koji vidi celi svet“, oko čega ipak ne postoji konsenzus. Po izgledu izuzetno je ličio na indijskog boga Bramu, čija je on verovatno slovenska varijanta. Ne treba smetnuti s uma ni iranskog boga Zervana (Vreme), koji je takođe imao četiri glave, ili Budu Sarvavida-Vairoćanu, uvek predstavljenog sa četiri glave na mandalama.

Kao solarni bog, Svetovid je posedovao i svog belog konja (i vedski bog Šurja /Surya/ je imao kočije koje su vozili sedam belih konja), kome niko nije smeo da iščupa ni dlaku s kože. Bio je i bog-prorok čije proročište se smatralo za najpouzdanije, ne samo među Slovenima već i među drugim narodima. Sakso Gramatik izveštava da je danski kralj Sven verovao u Svetovidovo slovensko proročište do mere da mu je poklonio skupoceni pehar. Naši srednjovekovni izvori potvrđuju da je Svetovid vrhovno božanstvo svih slovenskih zemalja. I Sakso Gramatik i Helmold fon Bozau pišu da se Svetovidovom hramu u Arkoni svake godine „iz svih slovenskih zemalja“ stizale ogromne količine poklona i novca i da su svi Sloveni išli po savet u proročište. Svetovid je bio i bog rata (po pokretima nogu njegovog konja se odlučivalo da li da se ide u ratni pohod ili ne) i bog plodnosti. Pretpostavlja se da su njegovi praznici bili slavljeni u sva četiri godišnja solsticija - u junu, septembru, decembru i martu, mada Sakso Gramatik opisuje njegov praznik kao jesenji (u doba žetve).
Na ostrvu Rujan nalazila su se svetilišta još najmanje šest bogova i boginja vendskog panteona, ništa manje zanimljivih, kao što su: Rujevit, u značenju „rujanski, bog ostrva Rujan“, koji je imao sedam glava i sedam mačeva za pojasom, dok je u desnoj ruci držao osmi mač; Porevit koji je imao pet glava; Porenut, možda i najzagonetniji slovenski bog, čiji idol u Arkoni imađaše četiri lica, a peto lice na grudima; leva ruka dohvatala je čelo ovog lica, a desna bradu. Istoričari religije su uglavnom zbunjeni meditativnim izgledom ovog boga. Neki ga tumače kao boga zakletve, neki kao boga dobrote.
Sa ostrva Rujan, svojevrsne Svete Gore slovenske paganske religije, su i bogovi Crnoglav, koji je imao srebrne brkove i Pizamar, čiji se kult nalazio na najlepšem delu ostrva Rujan, u šumama Jasmunda, gde je opalo lišće crvene boje u jesen; žensko božanstvo Baba, za koje znamo da je imala svoj kult u mestu Bobin. Veliki bog Triglav iz Šćećina, u današnjoj Poljskoj, imao je svog konja, koji je za razliku od Svetovidovog, bio crne boje, zbog čega neki naučnici tumače Triglava kao „boga zalazećeg Sunca“, a Svetovida/Svantevita kao „boga izlazećeg Sunca“. Triglavov idol je bio od zlata, a jedan zlatan zavoj pokrivaše mu oči i usne. Paganski sveštenici ovako objašnjavahu ove pojedinosti: njihov veliki bog ima tri glave, jer vlada trima kraljevinama - nebom, zemljom i paklom. Lice mu je pokriveno zavojem, jer neće da vidi ni da pozna ljudske grehe.
Od drugih bogova zapadnih Slovena valja pomenuti Radgosta, boga proroštva i rata. Opis njegovog hrama-grada koji se zvao Retra nalazimo u hronici Adama Bremenskog: „Njegov je idol od zlata, a postelja od purpura. Grad ima devet vratnica; odasvud je opkoljen dubokim jezerom; prelazi se preko jednog drvenog mosta, koji je dopušten samo onima koji dolaze radi prinašanja žrtve, ili da pitaju proroštvo za savet“. Bog Pripegala je najradikalniji antihrišćanski bog, koji je opisan kao posebno krvoločan jer su mu bili žrtvovani hrišćani, čiji su sveštenici, na osnovu raspoloživih izvora, uzvikivali nakon svake pobede: “Radujmo se, Hristos je pobeđen” („Ovi grozni ljudi, Sloveni, podigli su se protiv nas; svojim idolopoklonstvom profanisali su Hristove crkve… Hrišćanima seku glave, pa ih prinose na žrtve. Njihovi fanatici, tj. sveštenici govore na svojim gozbama: Naš Pripegala hoće te žrtve…. Radujmo se, Hristos je pobeđen, pobeda je na strani pobedonosnog Pripegale.“ )
Prove je bio sveti bog šuma (slovenska religija je u svojoj suštini značila obožavanje prirode). Najvažnija ženskih božanstava su: Živa, Živena, koju opisuje Helmold, boginja ljudskoga života i prirode (američki lingvist R. Stouni je u svom tekstu u knjizi Pad Arkone … dovodi u vezu sa indijskim Šivom), Lada - boginja lepote, Morana, boginja zime i smrti, i Vesna, boginja proleća.

Ratovi severnih krstaša

Neki bi Pad Arkone mogli da shvate kao knjigu antihrišćansku, jer ona odista prikazuje dokumentovane dokaze o ulozi katoličke crkve u genocidu nad zapadnim paganskim Slovenima, Vendima. Glavnu ulogu u tim događajima imao je njen slavni svetac Sveti Bernard od Klervoa. On je 1147. godine, na zapovest pape Eugena III, napisao doslovno (sačuvano je u njegovim pismima), obraćajući se nemačkim prinčevma i sveštenicima: “Napravite invaziju na Slaviju, i ne sklapajte nikakav mir sa Vendima, nemojte da primate bilo kakvu odštetu od njih, niti danak ili porez, sve dok ili religija tog naroda ili čitav taj vendski narod ne budu uništeni”.
U istom pismu dalje kaže: “U Frankfurtu je hrišćanska sila naoružana protiv Venda, i mi smo uzeli krst u svoje ruke, da bismo ove narode potpuno iskorenili ili nepobitno pokrstili”. Ovde vidimo pun izraz jedne nasilne konverzije. Sa izuzetkom Irske, ne postoji nijedna evropska zemlja u koju je hrišćanstvo stiglo mirnim putem. Samo u Irskoj, zahvaljujući ličnosti Svetog Patrika, hrišćanstvo je došlo bez krvoprolića. To je jednostavno istorijska činjenica. Bernar od Klervoa nije imao pravo da nasilno pokršatava Slovene jer je Sv. Avgustin još oko 400. godine pisao da pokrštavanje pagana može da bude isključivo dobrovoljno.
Krstaški ratovi iz 1147. i nadalje, zvani Severni krstaški ratovi, završili su se 1242. godine napadom na pravoslavnu Rusiju. To je jedina zemlja koja nije bila paganska a koju su katolički pokrstitelji napali i bili poraženi od Aleksandra Nevskog, na Čudskom jezeru. U međuvremenu su ratovali protiv Lužičkih Srba, Obodrita, Livonaca, Finaca, Estonaca, starih Prusa i Litvanaca.

Izdanak iz prapostojbine

Šta još reći o vezama slovenskog paganizma i starih religija Indije? Naša stara vera je svakako izdanak starijih religija Indije, naše prapostojbine. Kao što je i slovenska rasa poreklom indijska. O tome govori znameniti slovački lingvista XIX v. Pavel Šafarik: „Ime svetskog naroda Hindu, koji svoje nastajanje zahvaljuje tamnoplavoj reci Indu, prema mišljenju koje najviše odgovara običnom zdravom ljudskom razumu, i imena kasnijih slovenskih Moravana, Polaba, Pomorana, Posavaca, Hronaca, Timočana, Nerečana, Bobrana, Bužana (Peukina), Havelana, Jezeraca (Ezeritae), Rašci, Raci, Donci, Suliči i dr. koja su sva preuzeta od reka, jezera i obala, mogla bi barem kao primeri da opravdaju hipotezu koja za sebe traži samo jedan stepen mogućnosti…
Što se mene tiče, slažem se sa mišljenjem onih, koji kao J. Jungman smatraju ime Vind prema poreklu identično sa Hindu, grčki ‘Ινδός, ‘Ινδικος, ή ‘Ινδική, latinski Indus, Indi, India, hebrejski Hondu, arapski Hind, etiopski Hendu, persijski Hind u plural Hunud. Iz ovoga proizilazi da, iako se Sloveni sami, prema našem saznanju, nisu služili ovim imenom, da isto nije samo geografski i slučajno, već genetski i da je u najstarijem dobu potvrđeno. Različitost oblika Ind, Hind, Hendu i Enet, Henet, Vened, Vind, Ant, ne sme da zbunjuje; ime jednog tako daleko rasprostranjenog naroda nije moglo sasvim jednako da zvuči u dva dela sveta od različitosti naroda i u različitim jezicima…”
Upečatljiv fenomen je polikefalija vrhovnih bogova Slovena i Indije (Svetovid izgleda potpuno isto kao najstariji indijski bog; neki istraživači tvrde da je Triglav jedna verzija Šive, kao i Porenut, koji je možda bio slovenski bog meditacije, i Porevit; pronađena dvoglava božanstva na Rujanu izgledaju kao indijski Agni). Skrećem pažnju i na slovensko-indijsku paralelu u mitu o divljem vepru koji se valja na talasima kao spasilac čovečanstva (o kome kod Slovena govori hroničar Titmar, a kod Indusa je on treći avatar Višnua, Varaha).
Jakob Grim je zapazio da je slovenski bog Sitivrat verzija indijskog Satjavrate, kralja solarne rase, indijska verzija Utnapištima iz Epa o Gilgamešu, ili Nojea iz Biblije. Slovenska reč „bog” potiče od indijskog božanstva Baga, čije ime znači bogatstvo, prosperitet, zaštita. Bog gromova iz Rig Vede, Parđana, nesumnjivo je u etimološkoj vezi sa našim Perunom. Prema nekim mišljenjima, slave koje mi južni Srbi slavimo su najtačnije odslikani primeri vedizma i našeg prabitisanja, jer se tako isto slavilo kod vedejaca, pre svega - slavili su se bogovi i tražilo samo retko, simbolično i najvažnije - zdravlje i rodna godina.
Religija severnoiranskih Skita, koje mnogi poistovećuju sa izvornim Slovenima,  imala je više sličnosti sa vedskom religijom, sa naročitim naglaskom na obožavanju Sunca, pijenju some i velikim varijetetom božanstava, što je više karakteristično za vedsku i slovensku religiju nego za zoroastrijansku (koja je takođe ostavila traga na slovensku veru). Osim toga, kod paganskih Slovena su bile svete šume, izvori, planine, reke, obale, ptice, volovi, konji, baš kao što govori bog Krišna u Bhagavadgiti („Među planinama ja sam Himalaji… među drvećem Ašvatam … među konjima Učajšrava... među svetim kravama Kamaduk…“) .
U najstarijem ruskom gradu, Staraja Majna na Volgi, pronađena je 2007. statua Višnua. Običaj satija, spaljivanje žene nakon smrti njenog muža, opisao je arapski putopisac Al- Masudi kod Slovena u X veku. Ugovor ruskog kneza Igora i Vizantinca iz 944, u kome piše da „oni koji prekrše dogovor sa slovenske strane budu robovi u budućеm životu“, svedoči da su paganski Sloveni verovali u reinkarnaciju.
Na kraju, genetska istraživanja Underhila iz 2009. u vezi sa haplogrupom R1A1a pokazuju da su Indusi i Sloveni najbliži srodnici i da je južnoazijski pol ekspanzije stariji od istočnoevropskog, što dokazuje indijsko poreklo većine današnjih slovenskih naroda.

Rastko Kostić

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"