TEMA BROJA - EPOHE RAZVOJA ZEMLJE

Pripremio: Oliver Klajn 

Promene na Dalekom istoku

Himalaji, mali ukoso

Kraton je stabilni i stari deo čvrstog omotača Z emlje, uglavnom u unutrašnjosti tektonskih ploča. Budući da se smatra da je naša planeta nastala pre oko 4,6 milijarde godina, prekambrijum obuhvata veliki vremenski opseg - od nastanka planete sve do pre 541 milion godina. U Kini postoje tri prekambrijumska kratona.

Za severnokineski kraton su tipične magmatske stene iz neoarhaika. Nastale su tokom dva velika magmatska događaja pri čemu prvi predstavlja fazu ranog rasta kontinentalne kore (80 % stena ispod sedimentnih nastale su kasnije, ali se zna da u severnokineskom kratonu ima stena koje su stare skoro četiri milijarde godina.

U centralnom delu ovog kratona je transseverni kineski orogen koji je imao odlike stena.Geološke karakteristike poput starosti ili gradivnih osobina bile su drugačije u odnosu na istočnu

i zapadnu stenovitu celinu kratona, gde dominira stena gnajs u formi kupole. S druge strane, u transsevernom kineskom orogenu preovlađuju granitoidi i vulkanske stene.

U eri paleoproterozoika ističu se stenovite celine Ordos, Jinšan, Langrim i Longgang. Do njihovog spajanja došlo je pre oko milijardu i devetsto miliona godina. Kasnije je na južnom obodu kratona nastao vulkanski pojas Sionger.

Sudar pre osamsto miliona godina

Severnokineksi kraton obuhvata i znatan deo Korejskog poluostrva i južni deo Mongolije. Levkastog je oblika, bogat rudom gvožđa i ugljem. U istočnom delu do proređivanja kore došlo je u mezozoiku, kada je debljina kore opala sa 200 na 80 km. Uzrok ovome je veliki protok toplote u okolnim tektonskim pločama a najviše u tihokeanskoj ploči. Severnokineski kraton je bio poseban kontinent. To se promenilo u trijasu, posle sudara kratona sa Sibirom, kada je nastao superkontinent Pangea. Danas je u istočnom delu tog područja Velika kineska nizija a u zapadnom delu je visoravan .

Južnokineski kraton se sastoji od stenovitih celina Jangce i Kathajsia. One su se sudarile pre oko 820 miliona godina. Ispod sedimentne platforme delimično su vidljive stene iz arhaika i paleoproterozoika.

U oblasti Jinagnan, na jugoistoku, ističu se sedimentno-vulkanski slojevi iz neoproterozoika.

U Kathajsiji su 90 % stena ispod sedimentnog sloja iz neoproterozoika. Do promena je došlo u periodu između 460 i 420 miliona godina pre današnjice, što je u direktnoj vezi sa procesom stvaranja planina, subdukcijom (podvlačenje jedne tektonske ploče pod drugu) i sudaranja kontinentalnih ivica. Na jugozapadu današnje priobalne provincije Džeđang i na severu njoj susedne provincije Fuđian su stene iz paleoproterozoika a one iz mezoproteozoik se na ovom prostoru mogu naći samo na ostrvu Hainan.

Južnokineski kraton je u svom sastavu imao, osim današnjih regiona južne i jugoistočne Kine, i istočnu Indiju, Borneo i susedna ostrva. Južna Kina je pre oko milijardu godina bila deo superkontinenta Rodinije.

Lepote krasa sa juga

Posle niza sudara i dezintegracija, tokom karbona, pre oko trista miliona godina, nastao je južnokineski kraton kao zaseban kontinent. Ostao je i tokom perma. Južnokineski kraton se potom sudario sa istočnim delom mikrokontinenta Kimerija, sredinom trijasa.

Današnja Kina u geološkom i geografskom smislu nastala je u poznom trijasu, pre nešto više od 200 miliona godina, kada su se sudarili jug i sever Kine. Tokom mezozoika i početkom kenozoika veliki deo juga Kine činio je planinski masiv.

Izuzetnu prirodnu lepotu ali i geološku retkost predstavlja južnokineski kras. Smešten je u okviru geološke celine Jangce. U paleozoiku i u ranoj fazi mezozoika, područje južnokineskog krasa je bilo na nižoj geografskoj širini nego danas i okruženo okeanima.

Kamena šuma i geološki park

Kina spada u države sa raznovrsnim karbonatnim stenama koje su se u najvećoj meri formirale tokom perma i to pomeranje zemlje je dovelo do podizanja tla: Od trijasa dolazi do formiranja ovog jedinstvenog krasa. U neogenu, stvaranjem Himalaja, čitava oblast se uzdigla i pomerila ukoso. Veruje se da je ovo najveća oblast krasa na svetu pošto pokriva više od šesto hiljada km2.

Ukošenost terena opada od visoravni na severozapadu do ravnice na jugoistoku. Jedna od tri celine je tzv. kamena šuma ili Šilin, u provinciji Junan. To su krečnjačke stene ogromne visine koje podsećaju na stalagmite u pećinama. Drugu celinu u okviru Južnokineskog krasa čini Vulong kras, gde je formiran geološki park. Osim krečnajčkih stena, tu je i pećina Furong, nastala pre oko 500 miliona godina. Treća celina Južnokineskog krasa je Libo. U toj oblasti živi dosta ugroženih biljnih i životinjskih vrsta.

Tarimski kraton na severozapadu sačinjavaju stene iz paleoproterozoika, neoarhaika i sedimentartni i vulkanski slojevi iz mezoproterozoika i neoproterozoika, čija je metamorfoza dovela postanka zelenih i plavih škriljaca. Danas je Tarim zatvoreni basen, nastao spajanjem Evroazije i mikrokontinenta tokom karbona i perma.

Mikrokontinentalna kora se pomera ispod planinskih venaca na severu i jugu zbog deformacije oko ivice basena. U centralnom delu su sedimentarne stene deblje od 15 km.

Kada je o životinjskom svetu reč, od ogromne je važnosti područje Doušantuo, u provinciji Guejdžou. Tamošnji fosili su u tako dobro očuvanom stanju da se u naučnim krugovima ustalio izraz “Doušantou tip očuvanosti”.

Arhipelag u obliku luka

Prva asocijacija na japanski arhipelag su zemljotresi, vulkani i planine. Ovakav izgled terena je u velikoj meri posledica subdukcije. Čitav Japanski arhipelag se nalazi u zoni subdukcije, na severozapadnoj margini Tihog okeana. Subdukcija se odigrava između tihookeanske i filipinske ploče. Japana sa pruža na preko šest hiljada ostrva koje se protežu na preko 3000 km. Njihovi nizovi imaju oblik luka.

Postoje tri tektonska perioda u Japanu. Period pasivne margine, od pre 700 do pre 500 miliona godina, aktivne margine od pre 500 do 450 miliona godina i faza sudara i posle toga. Metamorfne stene i dubinske magmatske stene, graniti koji su nastali pre oko 500 miliona godina, sačinjavaju zajedno preko devedeset procenata stena ispod sedimentne platforme. Neke u manjoj meri prisutne stene se mogu uočiti u geološkom pojasu Hida. To je najstarija formacija ovog tipa u Japanu koja se uglavnom sastoji od gnajsa. Tu su nađene stene stare do dve milijarde godina.

Još u vreme postojanja superkontinenta Rodinije, Japan je počeo da se formira pokraj Južnokineskog kratona. Rodinija je krenula da se raspada pre700 miliona godina. Usled rastezanja kore, nastala je pukotina a potom i novi superkontinent Gondvana, pre oko 600 miliona godina. Gondvana se raspala sto miliona godina kasnije. Na području na kojem se formirao Japan pasivna će prerasti u aktivnu marginu.

Dugo aktivna magma

U Japanu se mogu naći ofioliti starosti između 580 i 520 miliona godina, na lokalitetima Nagasaki i na planinama Oejama i Hajačine. To su delovi okeanske kore preteče Tihog okeana. Pre 500 miliona godina, kada se raspadala Gondvana, Japan je “pratio” današnju južnu Kinu koja se spuštala u drevni Tihi okean. Japanski naučnici su pronašli dosta fosila biljaka i životinja koji su živeli u tropskim uslovima, imajući u vidu tadašnji položaj Japana. Fosili su iz silura i devona.

Udeo minerala je veliki širom Japana a posebno u sedimentnim stenama starim od 520 do 400 miliona godina. Iako se u “Zemlji izlazećeg sunca” javljaju od ranog paleozoika, graniti su retki. Ima ih samo na jugoistoku zemlje.

U četiri manja japanska stenovita pojasa formirale su se stene, između 300 i 200 miliona godina pre

našeg vremena. U Akijošiju ima u izobilji krečnjačkih stena. Na njima su fosilni ostaci jednoćelijskih organizama i različitih korala. Tektonska ploča Izanagi je prošla kroz subdukciju sa pretečom azijskog kontinenta formirajući niz novih, što se zbivalo u doba jure, od 200 do pre 140 miliona godina.

U doba krede, pod uslovima visokog pritiska, došlo je do promene procesa. Pre oko 80 miliona godina došlo je do izdizanja matemorfnih stena u Sambagavi. Usled subdukcije grebena, između okeanskih ploča javilo se puno magme, što je uzrokovalo prfomene okolnih stena.

Aktivnost magme je trajala do pre 60 miliona godina. Za paleogen je karakteristično da ostataka morskih sedimenata ima na ograničenom prostoru.

Tokom eocena i oligocena bilo je dosta vulkanske aktivnosti. Zatim je nastupila epoha miocena kada je došlo do potapanja zemlja i nastanka vodenih tokova. Najznačajnije je Japansko more, koje je počelo da se stvara pre 20 miliona godina a širi do pre 15 miliona godina.

U srednjem miocenu severoistočni Japan prekrivalo je more, koje se širilo i tanjilo koru. U poznom miocenu i ranom pliocenu nastali su brojni planinski venci.

Najveće ostrvo Honšu je deformisano usled niza sudara. Japanska ostrva su pritisnuta kretanjem okeanskog dna ka istoku dok je sudukcija tektonskih ploča od pre dva miliona godina bila usmerana ka zapadu.

Najveća ravnica u Japanu spustila se za više od hiljadu metara tokom kvartara. U poslednjem ledenom dobu, Japan je bio povezan sa kopnom jer je nivo mora opao za 120 m. Bilo je velikih glečera od Hokaida do centralnog Honšua.

Oliver Klajn 

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"